Teslio

Po starom vizantijskom običaju da u važnim kultnim centrima ktitori dodaju i ređaju svoje zadužbine jednu uz drugu, u Peći je ostvarena celina od četiri crkve od kojih su tri povezane zajedničkom pripratom.

Prva i glavna crkva kompleksa je posvećena Svetim Apostolima. Crkvu je podigao srpski arhiepiskop Arsenije I krajem prve polovine 13. veka, na metohu, posedu manastira Žiče. Sredinom istog veka Sveti Apostoli su postali novo sedište arhiepiskopije. Ta potreba se javila nakon 1242. godine i poznate mongolske najezde u kojoj je oštećena prva srpska arhiepiskopija - Spasova crkva u Žiči. Zbog toga su dalekovidi i oprezni prelati, verovatno uz saglasnost tadašnjeg vladara Uroša I, odlučili da crkveno sedište pomere sa granice i postave ga u središte zemlje, u Metohiju.

Drugu crkvu, posvećenu Svetom Dimitriju, podigao je arhiepiskop Nikodim 1320. godine uz severnu stranu crkve Svetih Apostola.

Treća crkva, posvećena Bogorodici Odigitriji, sagrađena je uz južnu stranu crkve Svetih Apostola. Ktitor crkve Bogorodice Odigitrije bio je arhiepiskop Danilo II. Ovaj poznati i za srpsku kulturnu istoriju značajni arhiepiskop bio je i jedan od najvećih ktitora čitavog kompleksa Pećke patrijaršije: uz južni zid svoje zadužbine podigao je još crkvicu posvećenu Svetom Nikoli, zajedničku pripratu za tri glavne crkve i pirg ispred priprate.

Radom i uticajem Sv. Save i njegovih naslednika na žičko-pećkom prestolu Srpska pravoslavna crkva u državi Nemanjića postala je vrlo važan činilac, ne samo u religiozno-kulturnom, nego i u političkom životu srpskoga naroda. Stoga je sasvim prirodno, da je sa jačanjem političke i ekonomske moći srpske države, uporedo rastao i ugled i snaga Srpske pravoslavne crkve. Kada je kralj Dušan, u naponu svoje političke moći, odlučio da se proglasi carem Srba i Grka, u isto vreme je i starešina pravoslavne crkve u njegovoj proširenoj državi trebalo da dobije naslov patrijarha.

Na državnom saboru u Skoplju, na Cvijeti 9/4. 1346, svečano je proglašen srpskim patrijarhom dotadašnji Pećki arhiepiskop, raniji logotet Dušanov, Janićije II. Na tom saboru, osim cara i vlastele iz cele države, prisutni su bili ne samo svi arhiepiskopi, mitropoliti, episkopi, igumani i drugi predstavnici crkve iz Pećke i Ohridske arhiepiskopije, nego i iz osvojenih područja Carigradske patrijaršije i Sv. Gore.

Poslije kosovske bitke (1389), za vlade despot Stefana Lazarevića, koji je uspio da najveći dio srpskih zemalja okupi pod svoju vlast, nastupile su bolje prilike za P. P. Istina, patrijaršija je izgubila sve episkopije u južnim krajevima, koje su, s padom pod Turke, došle pod jurisdikciju ohridske arhiepiskopije, štaviše, i sjedište patrijarha odsada je bilo više u Žiči nego u Peći, ali je ipak ugled njihov u sređenijim državnim prilikama znatno ojačao. U isto vrijeme počeo je ponovno da oživljava i duhovni život u P. P, da se razvija crkvena književnost, arhitektura i ostale grane umjetnosti. Tada je Srbija, a s njom i P. P, postala utočište i stranih učenih i drugih kulturnih ljudi s istoka i juga, koji su pred Turcima morali napustiti svoju otadžbinu i potražiti povoljniji teren za svoj rad. Ali se i ovdje, s premještajem državnog i crkvenog centra na sjever, i cijela duhovna i materijalna kultura kretala u tome pravcu, prema Savi i Dunavu, dok je ranije, za Nemanjića glavna njena snaga bila u centralnim i južnim krajevima srpske zemlje.

S propadanjem srpske državne samostalnosti uporedo se gasila i samostalnost P. P. Svi krajevi P. P., koje su Turci postepeno osvajali, oduzimani su od nje i podvrgavani jurisdikciji ohridske arhiepiskopije, čiji je arhiepiskop živio pod turskom vlašću već od kraja 14. vijeka.

Već za prvih turskih provala u područje Pećke Patrijaršije, popaljeni su i opljačkani mnogi manastiri i crkve, naročito po gradovima i u blizini glavnih puteva. Kada su Turci konačno osvojili sav teritorij P. P, tada su postepeno sve veće i ljepše crkve i manastire po gradovima pretvarali u džamije ili ih razoravali, pa od njihova materijala gradili sebi bogomolje, mostove, gostionice i druge javne zgrade.

U vezi s tim duhovnim životom bila je i stalna težnja, da se obnovi crkvena samostalnost i organizira institucija, koja će okupiti u jednu duhovnu zajednicu sve pravoslavne Srbe pod turskom vlašću. Raniji neuspjesi u tome pravcu doveli su do povoljnih rezultata u početku druge polovine 16 vijeka. Tada se na sultanovom dvoru u Carigradu nalazio, već u vrlo uglednom položaju, poturčeni Srbin Hercegovac Mehmed Sokolović, potonji veliki vezir Sulejmana Veličanstvenog. Mehmedovom intervencijom pošlo je za rukom njegovomu rođaku Makariju, ranijemu hilandarskom kaluđeru, da 1557 dobije od sultana odobrenje za obnovljenje samostalne Pećke Patrijaršije. Za prvog patrijarha obnovljene Pećke Patrijaršije postavljen je sam Makarije. U sastav obnovljene P. P. ušle su tada ne samo sve srpske zemlje, koje su i za careva Dušana i Uroša bile sastavni dio njezin, nego i sve druge zemlje, u kojima su Srbi živjeli pod raznim gospodarima ili su ih naselili emigracijama za vrijeme turske invazije. Tako je obnovljena P. P., pored svoga starog teritorija u Južnoj i Sjevernoj Srbiji i Crnoj Gori, obuhvatila još dvije eparhije u današnjoj Bugarskoj (Ćustendil i Samokov), cijelu Bosnu i Hercegovinu s Dalmacijom, Srijem i Slavoniju s Hrvatskom, Banat i Bačku s Baranjom, sve do više Budima, Temišvara i Arada, gdje su se, bježeći pred Turcima, naselili mnogi pravoslavni Srbi.

Poslije Makarijeve smrti (1574) njegovi nasljednici počeli su postepeno da se zanose i mišlju o političkom oslobođenju od Turaka. Najživlje učešće u radu na oslobođenju Srba od Turaka imali su patrijarsi Arsenije III Crnojević (1674 do 1690) i Arsenije IV Jovanović (1725 do 1739). Austrijski nastup, pomoću srpskih ustanika, u Južnoj Srbiji 1689 i njihovo osvojenje Skoplja, Prizrena i Peći odlučilo je patrijarha Arsenija III, da se pridruži austrijskoj vojsci i da pozove narod na borbu s Turcima za oslobođenje. Ali austrijski neuspjesi prisilili su ga početkom 1690, da se s patrijaraškim dragocjenostima, s episkopima, kaluđerima i nekoliko desetina hiljada naroda, ukloni pred turskom osvetom, jer su se Turci, u ogorčenju na raju, koja se na njih digla, grozno osvetili svakomu Srbinu ustaniku, koji bi im pao u ruke. Stoga su tada opustjeli mnogi krajevi, naročito oko Peći, Prizrena i Prištine, koje su uskoro Arnauti naselili. Mnoga srpska sela, crkve i manastiri propali su i uništeni su tom prilikom.

Otuda Turci nisu imali više vjere u Srbe, te su, u sporazumu s carigradskim patrijarsima, počeli postavljati Grke za pećske patrijarhe.

Tokom turske vladavine pećki poglavari su se trudili da dostojno održavaju crkveno sedište. Vršili su brojne adaptacije i popravke onih delova zdanja koja su propadala bilo od turskih paljevina bilo od starosti.

I pored mnogih progona, Pećka patrijaršija se ipak održala.

Danas ona predstavlja glavno ishodište samostalnog srpskog kolektivnog bića iako se rezidencija patrijarha nalazi u Beogradu.